Zatrzymanie przez organy ścigania jest jednym z kodeksowych środków przymusu czyli jedną z czynności, które może podjąć organ w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania lub wyegzekwowania spełnienia określonych obowiązków procesowych.
Niniejszy wpis skupia się na problematyce zatrzymania właściwego, czyli instytucji powszechnie stosowanej przez organy ścigania i tym samym będącej polem do częstych nadużyć. Ten rodzaj zatrzymania nazywany potocznie także zatrzymaniem policyjnym, polega na krótkotrwałym pozbawieniu wolności, w sposób uniemożliwiający przemieszczanie się, swobodny kontakt z innymi osobami, a także co do zasady umieszczenie w miejscu odosobnienia.
W praktyce zawodowej spotykam się z powielanym przez Klientów mitem, że Policja zawsze ma prawo dokonać 48 godzinnego zatrzymania na tzw. „dołku” bez podania przyczyny. Oczywiście nie jest to prawdą, a ochrona nietykalności i wolności osobistej gwarantowana jest w ustawie zasadniczej, tj. w art. 41 Konstytucji:
1. Każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą. Pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie.
2. Każdy pozbawiony wolności nie na podstawie wyroku sądowego ma prawo odwołania się do sądu w celu niezwłocznego ustalenia legalności tego pozbawienia. O pozbawieniu wolności powiadamia się niezwłocznie rodzinę lub osobę wskazaną przez pozbawionego wolności.
3. Każdy zatrzymany powinien być niezwłocznie i w sposób zrozumiały dla niego poinformowany o przyczynach zatrzymania. Powinien on być w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przekazany do dyspozycji sądu. Zatrzymanego należy zwolnić, jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania do dyspozycji sądu nie zostanie mu doręczone postanowienie sądu o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami.
Zasady zastosowania przedmiotowego środka przymusu zostały określone w dziale VI, Rozdziale 27 Kodeksu Postępowania Karnego, a przesłanki warunkujące możliwość zastosowania stricte zatrzymania właściwego reguluje art. 244 KPK
Art. 244. Kodeksu Postępowania Karnego [Zatrzymanie policyjne, pouczenie, protokół]
§ 1. Policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo, a zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się tej osoby albo zatarcia śladów przestępstwa bądź też nie można ustalić jej tożsamości albo istnieją przesłanki do przeprowadzenia przeciwko tej osobie postępowania w trybie przyspieszonym.
§ 1a. Policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, a zachodzi obawa, że ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi.
§ 1b. Policja zatrzymuje osobę podejrzaną, jeśli przestępstwo, o którym mowa w § 1a, zostało popełnione przy użyciu broni palnej, noża lub innego niebezpiecznego przedmiotu, a zachodzi obawa, że ponownie popełni ona przestępstwo z użyciem przemocy wobec osoby wspólnie zamieszkującej, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi.
(…)
Z lektury przytoczonego wyżej przepisu, wynika że §1 stanowi zbiór pewnych alternatywnych znamion, gdzie zrealizowanie choćby jednego z nich daje Policji fakultatywną podstawę do zatrzymania osoby podejrzanej. Paragrafy 1a i 1b dotyczą stanów faktycznych, których elementem jest uzasadnione przypuszczenie popełnienia przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej.
A contrario Policja, nie może w sposób zgodny z prawem dokonać zatrzymania jeżeli nie ziści się żadna przesłanka z zamkniętego ustawowego katalogu. Punktem wyjścia zatem do oceny czy słusznie zastosowano ten środek przymusu jest analiza stanu faktycznego i zestawienie go z treścią regulacji.
- „Policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo”
Wypełnienie znamion z art. 244§1 KPK i 244§1a KPK samo z siebie nie obliguje Policji do zatrzymania danej osoby, a jedynie daje ku temu legitymacje. W przypadku natomiast wystąpienia przesłanek wskazanych w art. 244§1b na organ nałożono obowiązek (nie prawo) zastosowania przedmiotowego środka przymusu. W orzecznictwie Sądu Najwyższego podkreśla się, że wbrew zdawałoby się znaczeniu językowemu, nie zawsze za zatrzymanie procesowe, będzie uznane krótkotrwałe pozbawienie swobody osoby, nawet w sytuacji gdy będzie łączyło się z doprowadzeniem do jednostki Policji celem dokonania czynności wyjaśniającej, jeżeli nie łączy się to z rzeczywistym pozbawieniem wolności (por. R. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego. Tom II. Komentarz, Warszawa 2019). Innymi słowy np. doprowadzenie w pewnych uzasadnionych przypadkach w celu ustalenia tożsamości czy ograniczenie swobody poprzez uniemożliwienie oskarżonemu oddalenie się z budynku sądu przed zakończeniem rozprawy nie zawsze będzie równoznaczne z zatrzymaniem procesowym, podlegającym kontroli sądowej. Wszystkie takie sytuacje „na granicy” mają jednak charakter uznaniowy i wymagają analizy konkretnego stanu faktycznego. Nie zawsze bowiem nawet czas samego zatrzymania będzie decydującym elementem, a całokształt czynników pozwalających dokonać rozróżnienia pomiędzy faktycznym pozbawieniem wolności, a jedynie prawnie uzasadnioną ingerencję w jedną z jej sfer.
Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku z dnia 21 czerwca 2011 roku 30194/09, słusznie zdaje się stwierdził, iż
„W celu rozstrzygnięcia, czy miało miejsce pozbawienie wolności, punktem wyjścia musi być konkretne położenie danej osoby, a pod uwagę należy wziąć szereg czynników zachodzących w konkretnej sprawie takich jak rodzaj, czas trwania, skutki oraz sposób wykonania przedmiotowego środka. Różnica pomiędzy pozbawieniem wolności a ograniczeniem wolności jest jedynie różnicą w zakresie stopnia i intensywności, a nie w zakresie charakteru lub treści. Mimo iż proces kwalifikowania do którejś z tych kategorii czasami okazuje się nie być łatwym zadaniem w tym sensie, iż niektóre z przypadków granicznych mają charakter czysto uznaniowy”
Tym bardziej zatem, w takich sytuacjach w celu ochrony praw swoich lub swoich najbliższych warto skorzystać z pomocy prawnej radcy prawnego lub adwokata.
Na podstawie analizowanej regulacji Policja dokonuje zatrzymania osoby podejrzanej, co nie jest tożsame z zatrzymaniem podejrzanego. Osoba podejrzana zostanie uznana za podejrzanego dopiero po wydaniu co do niej postanowienia o przedstawieniu zarzutów albo przesłuchaniu w charakterze podejrzanego, bez wydania takiego postanowienia. Status osoby podejrzanej uzyskuje się w momencie, podjęcia pierwszej czynności związanej ze ściganiem danej osoby czyli np. zatrzymaniem na podstawie omawianego art. 244§1 KPK ( por. K. Dudka (red), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. II). W mojej ocenie dopuszczalne jest jednak na podstawie powyższej regulacji zatrzymanie Podejrzanego, zgodnie z zasadą argumentum a minori ad maius skoro bowiem można zatrzymać osobę podejrzaną na podstawie posiadanego uzasadnionego przypuszczenia, to tym bardziej racjonalna wydaje się możliwość dokonania zatrzymania osoby wobec, której postawiono zarzuty.
Obligatoryjną przesłanką zastosowania omawianego środka przymusu jest uzasadnione przypuszczenie, że dany podmiot popełnił przestępstwo. Zgodnie ze słownikiem języka polskiego (PWN, pod redakcją W. Doroszewskiego) czasownik „przypuszczać” oznacza „domyślać się czegoś lub uważać coś nie mając pewności” więc stopień przekonania o popełnieniu danego przestępstwa, może być znacząco mniejszy niż w sytuacji gdyby ustawodawca posłużył się czasownikiem „podejrzewać” tj. posądzać kogoś o coś. Tym samym by organy ścigania podjęły decyzję o zatrzymaniu osoby podejrzanej, nie muszą dysponować materiałem dowodowym wskazującym na duże prawdopodobieństwo, że popełniono przestępstwo (por. tymczasowe aresztowanie), a jedynie uzasadnionym domysłem, hipotezą. Warto w tym miejscu podkreślić, że taka redakcja przepisu, znalazła aprobatę w orzeczeniu Europejskiego Trybunały Praw Człowieka w sprawie Bernatowicz przeciwko Polsce ( decyzja z dnia 12 stycznia 2010 r., skarga nr 69122/01 ), gdzie skład orzekający stwierdził, że fakty którymi dysponuje organ w momencie zatrzymania, nie muszą być ustalone na poziomie, który uzasadnia skazanie czy przedstawienie zarzutów. Co więcej jednym z celów zatrzymania, ma być właśnie możliwość podjęcia czynności zmierzających do potwierdzenia posiadanego przypuszczenia (i przejście na kolejny etap postępowania karnego) bądź rozwianie dotychczasowych podejrzeń.
- zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się tej osoby albo zatarcia śladów przestępstwa bądź też nie można ustalić jej tożsamości
Ocena czy w zaistniałej sytuacji „zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się” powinna wynikać z obiektywnej oceny konkretnego przypadku. Konieczność uprzedniego pościgu, świadome nie stawianie się na wezwanie organów procesowych i unikanie z nimi kontaktów, kupno biletów i posiadanie fałszywych dokumentów to tylko kilka przykładów, które mogą zostać odebrane jako próby ucieczki/ukrycia się. Nie powinna przesądzać o zamiarze ucieczki natomiast, częsta zmiana adresów zamieszkania czy miejsc pobytu, jeżeli nie sposób połączyć jej z uchylaniem się od kontaktu z organami postępowania np. przez niestawianie się na wezwania. Podobnie, w orzecznictwie wskazuje się, że podawanie się za inną osobę w celu popełnienia przestępstwa oszustwa nie może być w toku prowadzonego postępowania przygotowawczego uznane jako realna obawa ucieczki lub ukrycia się osoby podejrzanej (por. J. Zagrodnik, Obrońca i pełnomocnik w procesie karnym i karnoskarbowym).
Zatarcie śladów przestępstwa to podjęcie działań zmierzających do utrudnienia bądź uniemożliwienia czynności procesowych podejmowanych celem wyjaśnienia okoliczności sprawy. Należy zwrócić uwagę, że ustawodawca nie wskazuje na utrudnianie postępowania sensu largo, a jedynie ogranicza się do zacierania śladów przestępstwa. Zgodnie z jedną z definicji, śladem jest każda zmiana rzeczywistości mająca lub mogąca mieć związek ze zdarzeniem będącym przedmiotem postępowania karnego i pozwalająca bezpośrednio lub po przeprowadzeniu ekspertyzy na wysunięcie wniosków o charakterze zdarzenia, okolicznościach i skutkach. Zabezpieczenie śladów może wiązać się z czynnościami związanymi z miejscem zdarzenia (np. przeszukanie) czy osobą ( np. oględziny).
Niemożność ustalenia tożsamości wynikać może np. z braku dowodu osobistego czy innego równoznacznego dokumentu bądź zastrzeżeniami co do jego wiarygodności. Nie oznacza to jednak, że brak odpowiedniego dokumentu zawsze będzie tożsamy z nieustaleniem tożsamości osoby podejrzanej np. z uwagi na fakt, że dana osoba jest już znana funkcjonariuszom dokonującym czynności bądź na podstawie innych okoliczności, w sposób nie budzący zastrzeżeń, ustalono jej tożsamość.
- istnieją przesłanki do przeprowadzenia przeciwko tej osobie postępowania w trybie przyspieszonym
Zaistnienie przesłanek do przeprowadzenia przeciwko osobie podejrzanej postępowania w trybie przyśpieszonym uprawnia organ ścigania do zatrzymania tej osoby niezależnie od tego czy zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się tej osoby albo zatarcia śladów przestępstwa bądź też czy istnieje możliwość ustalenia jej tożsamości.
Art. 517b Kodeksu Postępowania Karnego
§1. W postępowaniu przyspieszonym mogą być rozpoznawane sprawy, w których prowadzi się dochodzenie, jeżeli sprawca został ujęty na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa lub bezpośrednio potem, zatrzymany oraz w ciągu 48 godzin doprowadzony przez Policję i przekazany do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym, zwanym dalej „wnioskiem o rozpoznanie sprawy”
Celem artykułu nie jest dokładne omawianie prawnych aspektów postępowania w trybie przyśpieszonym, które z reguły dotyczy spraw nieskomplikowanych, z możliwością szybkiego rozpoznania i z prognozowanym wymiarem karym poniżej 2 lat pozbawienia wolności
Przesłanką uprawniają organ do dokonania zatrzymania osoby podejrzanej na podstawie art. 244§1a KPK jest obawa, że sprawca ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził. Organ natomiast obligatoryjnie zastosuje środek przymusu wobec osoby podejrzanej, co do której istnieje przypuszczenie, że popełniła przestępstwo na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej przy użyciu broni palnej, noża lub innego niebezpiecznego przedmiotu, a zachodzi obawa, że ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi (244§1b KPK).
Co istotne, chodzi o przemoc w wymiarze fizycznym (nawet poprzez naruszenie nietykalności cielesnej czy ograniczenie swobody ruchów), a nie przemoc w wymiarze psychicznym. Regulacje wyrażone w §1a i §1b wprowadzone zostały ustawą z 10.06.2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw, a ich zasadniczym celem (zgodnie z treścią uzasadnienia do ustawy) jest wyposażenie policji w instrumenty umożliwiające skuteczną interwencję w sytuacjach przemocy w rodzinie.
Prawa osoby zatrzymanej
Stosowanie środków przymusu w wielu sytuacjach jest niezbędne do zabezpieczenia prawidłowego przebiegu późniejszego postępowania bądź opiera się w ogóle na konieczności ochrony dobra wyższej wartości jak np. życia czy zdrowia. Nie można jednak w żadnym razie tracić z pola widzenia faktu, że jest to ingerencja w gwarantowaną konstytucyjnie wolność jednostki i to bez wyroku sądowego. Tym bardziej środki takie winny być stosowane zawsze z rozwagą i z restrykcyjnym wręcz przestrzeganiem praw przysługujących osobie podejrzanej.
Zgodnie z ust. 4 i 5 przywoływanego na wstępie art. 41 Konstytucji:
4. Każdy pozbawiony wolności powinien być traktowany w sposób humanitarny.
5. Każdy bezprawnie pozbawiony wolności ma prawo do odszkodowania.
Zbiór podstawowych praw przysługujących osobom zatrzymanym został ujęty także w artykule 5 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Analiza przepisów polskiego kodeksu postępowania karnego pozwala wyodrębnić następująca prawa osoby zatrzymanej:
- wynikające z art. 244§2 i 3 KPK:
poinformowanie osoby podejrzanej o przyczynach zatrzymania i przysługujących jej prawach – wzór pouczenia o uprawnieniach zatrzymanego w postępowaniu karnym określono w załączniku do Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 czerwca 2015 roku w sprawie określenia wzoru pouczenia o uprawnieniach zatrzymanego w postępowaniu karnym. Poinformowanie o uprawnieniach wskazanych we wzorze określane jest jako minimum informacyjne, które w zależności od okoliczności sprawy powinno być właściwie rozszerzane. zgodnie z art. 16§2 KPK. Ponadto, oprócz przekazania pouczenia w formie pisemnej, niezbędne jest udzielenie wyjaśnień i odpowiedzi na pytania co do treści pouczenia. Obowiązek informacyjny będzie można uznać za wypełniony dopiero wtedy, gdy przynajmniej wskazany w rozporządzeniu zakres informacji zostanie w sposób zrozumiały przekazany zatrzymanemu i dotrze do jego świadomości. Osoba zatrzymana o swoich prawach powinna zostać poinformowana natychmiast po dokonaniu zatrzymania.
prawo do skorzystania z pomocy adwokata lub radcy prawnego – wydaje się, że uprawnienie wskazane w art. 244§2 ma charakter bardziej ogólny, gwarancyjny, a przede wszystkim szerszy niż wyrażone w art. 245 KPK umożliwienie nawiązania niezwłocznego kontaktu z adwokatem lub radcą prawnym. W mojej ocenie z uwagi na fakt, że nawiązanie kontaktu z radcą prawnym lub adwokatem jest uprawnieniem wnioskowym to przewidziane w omawianym przepisie prawo skorzystania z pomocy adwokata lub radcy prawnego przede wszystkim informuje o możliwości wyartykułowania takiego żądania. Należy również pamiętać, iż osoba podejrzana z uwagi na swój status w postępowaniu, nie może jeszcze ustanowić obrońcy, a jedynie pełnomocnika, który będzie podejmował czynności na korzyść zatrzymanego. Oczywiście jeżeli zatrzymanym będzie podejrzany (czyli osoba względem, której postawiono zarzuty) to jak najbardziej może ona radcę prawnego bądź adwokata ustanowić swoim obrońcą (por. D Świecki (red), Kodeks postępowania karnego, Tom I. Komentarz aktualizowany, Warszawa 2021.)
prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli osoba ta nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim – osoba zatrzymana powinna otrzymać tekst pouczenia, o którym mowa w podpunkcie „a”, sporządzony w zrozumiałym dla niej języku. Jeżeli z przyczyn technicznych jest to niemożliwe, w protokole należy umieścić informację o przekazaniu rzeczonej treści przez tłumacza oraz rozszerzyć katalog praw zatrzymanego o możliwość żądania pouczenia w formie pisemnej, w zrozumiałym dla niej języku.
prawo do złożenia oświadczenia i odmowy złożenia oświadczenia – w mojej opinii to dość enigmatycznie sformułowane prawo do milczenia, a istnienie takiej regulacji powinno przynajmniej obligować organ do pouczenia zatrzymanego o prawie do składania lub do odmowy składania wyjaśnień zgodnie z art. 175§1 KPK. Zaniedbanie w tym kierunku, mogłyby prowadzić do przesłuchania osoby podejrzanej w charakterze świadka, z ograniczeniem jedynie do prawa do uchylenia się od odpowiedzi na pytanie, a tym samym potencjalnie w sposób negatywny kształtować późniejszą sytuację procesową.
prawo do otrzymania odpisu protokołu zatrzymania – z zatrzymania obligatoryjnie sporządza się protokół, w którego treści muszą znaleźć się wszystkie elementy wskazane w art. 244§3 KPK tj. imię, nazwisko i funkcję dokonującego czynności, imię i nazwisko osoby zatrzymanej, a w razie niemożności ustalenia tożsamości – jej rysopis oraz dzień, godzinę, miejsce i przyczynę zatrzymania z podaniem, o jakie przestępstwo się ją podejrzewa. Należy także umieścić w protokole złożone przez zatrzymanego oświadczenia oraz zaznaczyć udzielenie mu informacji o przysługujących prawach. Odpis protokołu bezwzględnie musi zostać przekazany zatrzymanemu.
prawo do dostępu do pierwszej pomocy medycznej – kwestie związane z udzielaniem pomocy medycznej osobom zatrzymanym uregulowane zostały w sposób szczegółowy w Rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 5 października 2012 roku w sprawie badań lekarskich osób zatrzymanych przez Policję. Zgodnie z powyższym aktem osobie zatrzymanej przez Policję udziela się niezwłocznie pierwszej pomocy lub kwalifikowanej pierwszej pomocy w przypadku gdy osoba ta, znajduje się w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego określonego w przepisach o państwowym ratownictwie medycznym. W rozporządzeniu wskazano także grupy osób, które powinny zostać podane badaniu lekarskiemu takie jak np. kobiety w ciąży, kobiety karmiące piersią, nieletni po spożyciu alkoholu lub innego psychoaktywnego środka etc. Ponadto, zatrzymanego podaje się badaniu lekarskiemu gdy oświadczy on, że cierpi na schorzenia wymagające stałego lub okresowego leczenia, którego przerwanie powodowałoby zagrożenie życia lub zdrowia, żąda przeprowadzenia badania lekarskiego lub posiada widoczne obrażenia ciała niewskazujące na stan nagłego zagrożenia zdrowotnego. Zatrzymanemu przysługuje więc prawo do poddania się badaniu lekarskiemu, które to może odbyć się w miejscu zatrzymania lub w siedzibie najbliższego podmiotu wykonującego działalność leczniczą. Wystąpienie przeciwskazań medycznych do przebywania danej osoby w policyjnej izbie zatrzymań (pokoju przejściowym, areszcie śledczym etc.) może powodować konieczność skierowania zatrzymanego do podmiotu leczniczego.
prawo do wysłuchania – należy zwrócić uwagę, że ustawodawca nie operuje terminem przesłuchanie (właściwym dla podejrzanego czy świadka), a terminem „wysłuchanie”. Tym samym organ nie powinien w ogóle rozpytywać zatrzymanego o okoliczności będące przedmiotem zarzutu, ani przesłuchiwać go jako świadka, a jedynie (zgodnie ze znaczeniem słowa „wysłuchanie”) umożliwić zatrzymanemu swobodną wypowiedź.
- wynikające z art. 245 KPK
prawo do żądania niezwłocznego umożliwienia nawiązania w dostępnej formie kontaktu z radcą prawnym lub adwokatem, a także bezpośrednią z nim rozmowę
Art. 245. Kodeksu Postępowania Karnego [Prawa osoby zatrzymanej]
§1. Zatrzymanemu na jego żądanie należy niezwłocznie umożliwić nawiązanie w dostępnej formie kontaktu z adwokatem lub radcą prawnym, a także bezpośrednią z nimi rozmowę; w wyjątkowych wypadkach, uzasadnionych szczególnymi okolicznościami, zatrzymujący może zastrzec, że będzie przy niej obecny.
Powyższa norma ma charakter bezwzględnie obowiązujący, ale jednocześnie wnioskowy. Zatrzymany, winien być natychmiast pouczony o przysługujących mu prawach, w tym o prawie skorzystania z pomocy adwokata lub radcy prawnego, ale chcąc z tego prawa skorzystać musi jednoznacznie zażądać kontaktu z profesjonalnym pełnomocnikiem. W momencie zgłoszenia takiego wniosku organ ma obowiązek do wstrzymania się z wykonywaniem czynności procesowych z udziałem zatrzymanego (z wyjątkiem tzw. czynności niepowtarzalnych), chyba że osoba zatrzymana w sposób dobrowolny i w pełni świadomy wyrazi wolę uczestniczenia w czynnościach przed nawiązaniem kontaktu z adwokatem lub radcą prawnym.
Wszelkie ograniczenia w kontakcie oskarżonego z radcą prawnym lub adwokatem muszą zostać odnotowane w protokole wraz z podaniem przyczyn takiego ograniczenia. Rygorystyczne traktowanie odstępstw od kontaktu z profesjonalnym pełnomocnikiem powinno mieć fundamentalne znaczenie w państwie prawa bowiem, to często na wstępnym etapie postępowania karnego, jeszcze przed postawieniem zarzutów, uzyskuje się materiał dowodowy mający kluczowe znaczenia dla końcowego rozstrzygnięcia. Zatrzymanemu przysługuje prawo nawiązania kontaktu z prawnikiem niezwłocznie (czyt. bez zbędnej zwłoki) co nie jest synonimem słowa „natychmiast”. W piśmiennictwie oraz orzecznictwie podkreśla się, że ten kontakt owszem powinien nastąpić najszybciej jak to tylko możliwe, jednak z uwzględnieniem możliwości technicznych. W tym miejscu można wskazać Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 października 2011 roku, III KK 64/11 gdzie wysnuto tezę, iż „ Niezwłoczne umożliwienie kontaktu z adwokatem, o którym stanowi art. 245 § 1 k.p.k., nie oznacza jednak, że kontakt ten ma nastąpić „natychmiast”, ponieważ termin ten musi być interpretowany z uwzględnieniem realiów konkretnej sprawy, a przede wszystkim możliwości technicznych i uwarunkowań wynikających z obowiązujących regulacji prawnych, w tym wiążących się z ustanowieniem obrońcy z urzędu.” Sprawa ta dotyczyła próby przemytu przez obywatela Holandii znacznej ilości środków odurzających. Do zatrzymania doszło o godz. 21:45, a faktyczny kontakt z adwokatem, za pośrednictwem konsulatu, nastąpił w dniu następnym. W między czasie organy ścigania dokonały dwóch czynności, tj. dokonano identyfikacji oraz zważenia znalezionych przy zatrzymanym narkotyków. Przy podejmowaniu w/w czynności oprócz sprawcy obecny był tłumacz języka niemieckiego. Sąd na podstawie całokształtu okoliczności czyli m.in. pory zatrzymania, technicznych możliwości skontaktowania się z prawnikiem, rodzaju podjętych czynności etc. stwierdził, że nie doszło do naruszenia dyspozycji art. 245§1 KPK.
W powyższym przykładzie istotnym było to, że działania podjęte przez organ związane de facto z ustaleniem i opisaniem zabezpieczonych substancji miały charakter czysto techniczny i nie wiązały się z dokonywaniem czynności z bezpośrednim udziałem zatrzymanego (jak np. przesłuchanie). Każdorazowo więc, to całokształt elementów stanu faktycznego będzie przesądzał czy w danej sprawie opóźnienie w kontakcie z profesjonalnym pełnomocnikiem, będzie stanowiło naruszenia prawa do obrony. Niestety w dalszym ciągu nie należą do rzadkości sytuacje, gdzie organy decydują się na prowadzenie przesłuchania lub w inny sposób nakłaniają zatrzymanego do składania oświadczeń, uniemożliwiając bądź opóźniając wbrew złożonemu żądaniu, kontakt z profesjonalnym pełnomocnikiem. Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku z dnia 12 stycznia 2016 r. (skarga nr 37537) w sprawie Borg przeciwko Malcie, stwierdził że nieobecność obrońcy podczas pierwszego przesłuchania przez policję w postępowaniu przygotowawczym sprawiło, że całe postępowanie karne naruszało zasady rzetelnego procesu. W orzeczeniu tym, Trybunał wskazał, że „ pomoc obrońcy w postępowaniu karnym ma znaczenie na każdym etapie tego postępowania, także podczas wstępnego przesłuchania przez policję”.
Należy jednak podkreślić, że zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego (por. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 2021 roku, IIV KK 460/20):
„Organ prowadzący postępowanie przygotowawcze nie jest zobowiązany do zabiegania o zapewnienie podejrzanemu korzystania z pomocy obrońcy. Jest zobligowany wyłącznie do umożliwienia mu realizacji tego prawa i nie może wyręczać podejrzanego w sposobie korzystania z przewidzianych przez k.p.k. uprawnień procesowych.
W analizowanym stanie faktycznym, w trakcie przesłuchania przez asesora prokuratury rejonowej poinformowano zatrzymanego, o prawie do nawiązaniu kontaktu z adwokatem lub radcą prawnym, który to jednak z tego prawa nie skorzystał, oświadczają że nie posiada nr telefonu do żadnego z profesjonalnych pełnomocników (treść protokołu czynności przedstawienia zarzutów i przesłuchania). Podejrzany natomiast, nie żądał od organu procesowego udostępnienia listy adwokatów prowadzących działalność w ramach właściwej izby, jak również nie domagał się by ten kontakt mu zapewniano. Skorzystał natomiast z prawa kontaktu z bliską osobą – ojcem, który następnego dnia po zatrzymaniu ustanowił dla niego obrońcę z wyboru. Sytuacja ta pokazuje, że sam zatrzymany powinien, oprócz wyartykułowania żądania, podjąć aktywność np. poprzez sformułowanie wyraźnego, umieszczonego w protokole żądania w przedmiocie zapewnienia sobie możliwości skorzystania z pomocy pełnomocnika/obrońcy. Środowiska prawnicze od dawna postulują wprowadzenie obligu udostępniania „z automatu” w momencie zatrzymania listy dyżurujących adwokatów i radców prawnych. Ministerstwo Sprawiedliwości jednak, niezmiennie twierdzi, iż konstrukcja art. 245§1 KK jest w pełni zgodna z regulacjami unijnymi (wbrew opinii wyrażonej przez Helsińską Fundację Praw Człowieka czy samorząd adwokacki) i tym samym nie przewiduje nowelizacji w zakresie gwarancji kontaktu z prawnikiem natychmiast po zatrzymaniu.
Z treści przepisu wynika, że zatrzymanemu przysługują dwa odrębne uprawnienia tj. niezwłocznego nawiązania kontaktu w dostępnej formie z adwokatem lub radcą prawnym oraz bezpośredniej rozmowy z nim. Za formę dostępną uważa się porozumienie przy pomocy telefonu, komunikatora internetowego, faksu. Nawiązanie kontaktu nie musi być tożsame z dialogiem i może ograniczać się jedynie do poinformowania radcy prawnego czy adwokata o zatrzymaniu. Zatrzymany ma prawo do bezpośredniej rozmowy z prawnikiem, jednak w odróżnieniu do innych form kontaktu, zatrzymujący ma prawo zastrzec podczas tej rozmowy swoją obecność. Ingerencja w spotkanie z prawnikiem może mieć miejsce jedynie w wyjątkowych wypadkach i dodatkowo musi być to uzasadnione szczególnymi okolicznościami. Wymagana jest więc realna, a nie jedynie potencjalna obawa, że podczas tego spotkania zostaną podjęte czynności np. utrudniające dalsze postępowanie. Nie można jednak zapominać, że obecność przedstawiciela organu czyli de facto podmiotu mającego odmienny od zatrzymanego interes procesowy, podczas spotkania z prawnikiem, może ograniczać i utrudniać pełną realizację prawa do obrony.
Instrumentem prawnym przewidzianym w Kodeksie Postępowania Karnego i umożliwiającym negację analizowanego środka przymusu jest wskazane w art. 246 KPK zażalenie na zatrzymanie. O możliwości wniesienia zażalenia zgodnie z treścią art. 244§2 KPK zatrzymany powinien zostać pouczony przez organ dokonujący zatrzymania.
Art. 246. Kodeksu Postępowania Karnego
§ 1. Zatrzymanemu przysługuje zażalenie do sądu. W zażaleniu zatrzymany może się domagać zbadania zasadności, legalności oraz prawidłowości jego zatrzymania.
§ 2. Zażalenie przekazuje się niezwłocznie sądowi rejonowemu miejsca zatrzymania lub prowadzenia postępowania, który również niezwłocznie je rozpoznaje.
§ 3. W razie uznania bezzasadności lub nielegalności zatrzymania sąd zarządza natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego.
§ 4. W wypadku stwierdzenia bezzasadności, nielegalności lub nieprawidłowości zatrzymania sąd zawiadamia o tym prokuratora i organ przełożony nad organem, który dokonał zatrzymania.
§ 5. W razie zbiegu zażaleń na zatrzymanie i tymczasowe aresztowanie można rozpoznać je łącznie.
Z treści paragrafu 1 wynika, że przedmiotem zażalenia mogą być uchybienia związane z nieprawidłowościami w zakresie podjęcia samej decyzji o zatrzymaniu (jej zasadności i legalności), jak również sposobu w jaki ten środek jest wykonywany. Zażalenie ma więc charakter kompleksowy i przynajmniej w teorii ma umożliwiać ochronę praw osoby podejrzanej zarówno na etapie decyzyjnym, jak i wykonawczym. Każdorazowo w przypadku zatrzymania należy dokonać analizy jego legalności, następnie zasadności i wreszcie prawidłowości.
- kontrola legalności – czyli zbadanie czy zatrzymanie było zgodne z obowiązującym prawem. Jako przykład uchybienia w tym zakresie, można wskazać zastosowanie omawianego środka przymusu przez organ nie posiadający legitymacji czy w stosunku do osoby chronionej immunitetem.
- kontrola zasadności – koncentrująca się na weryfikacji czy w danym stanie faktycznym, doszło do zrealizowania przesłanek wskazanych w art. 244§1,1a,1b KPK uzasadniających zastosowanie środka przymusu. W pierwszej kolejności należy zatem zbadać, czy dokonujący racjonalnej oceny organ ścigania mógł przypuszczać, że zatrzymany popełnił przestępstwo. Jeśli przypuszczenie organu było uzasadnione, z uwagi na koniunktywność regulacji, niezbędnym jest zweryfikowanie czy ziściła się kolejna ze wskazanych w przepisie przesłanek (np. obawa ucieczki). Możliwe jest również kwestionowanie zasadności zatrzymania z uwagi naruszenie zasady proporcjonalności. Dotyczy to wszystkich sytuacji w których, pozbawienia czy ograniczenia wolności nie uzasadniały inne przynajmniej równoważne wartości
- kontrola prawidłowości – polegająca wyłącznie na kontroli etapu wykonawczego omawianego środka przymusu. Uchybienia w sferze prawidłowości zatrzymania mogą dotyczyć warunków w miejscu zatrzymania, stosowania przemocy bądź innych działań mających na celu poniżenie czy naruszenie godności, ignorowania podstawowych potrzeb zatrzymanego wynikających z fizjologii organizmu etc.
Zażalenie na zatrzymanie należy złożyć w terminie 7 dni od dnia faktycznego pozbawienia wolności, przy czym można je wnieść zarówno w trakcie stosowania środka przymusu bądź innego środka zapobiegawczego (np. tymczasowego aresztowania), jak i po jego zakończeniu. Zażalenie zgodnie z treścią art. 246§1 i 2 KPK wnosi się do sądu rejonowego miejsca zatrzymania lub prowadzenia postępowania i powinno być ono rozpoznane bezzwłocznie. Ustawodawca rozszerzył więc kontrolę sądową na pewne czynności postępowania przygotowawczego. Zgodnie z art. 464§1 KPK strony oraz obrońcy i pełnomocnicy mają prawo wziąć udział w posiedzeniu sądu odwoławczego w przedmiocie zatrzymania.
W przypadku gdy zatrzymany uzna, że sam sposób dokonania czynności zatrzymania przez funkcjonariuszy Policji był nieprawidłowy (np. w skutek przekroczenia uprawnień) zgodnie z art. 15 ust. 7 Ustawy o Policji przysługuje mu prawo zażalenia do właściwego miejscowo prokuratora.
Naprawienie szkody za niesłuszne zatrzymanie
Art. 552. Kodeksu Postępowania Karnego [Podstawy żądania odszkodowania]
§ 1. Oskarżonemu, który w wyniku wznowienia postępowania, kasacji lub skargi nadzwyczajnej został uniewinniony lub skazany na łagodniejszą karę, służy od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, wynikłe z wykonania względem niego w całości lub w części kary, której nie powinien był ponieść.
§ 2. Przepis § 1 stosuje się także, jeżeli po uchyleniu skazującego orzeczenia postępowanie umorzono wskutek okoliczności, których nie uwzględniono we wcześniejszym postępowaniu.
§ 3. Prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia powstaje również w związku z zastosowaniem środka zabezpieczającego w warunkach określonych w § 1 i 2.
§ 4 .Odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługuje również w wypadku niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania
Ustawodawca możliwość uzyskania odszkodowania i zadośćuczynienia za zastosowanie środka przymusu w postaci zatrzymania czy środka zabezpieczającego w postaci tymczasowego aresztowania uzależnił od jednej przesłanki jaką jest „niewątpliwa niesłuszność”
Wskazany warunek nie jest tożsamy z przesłankami koniecznymi do skutecznego zażalenia zatrzymania tj. uchybieniami w zakresie zasadności, legalności czy prawidłowości środka przymusu. Tym samym, brak zasadności, legalności czy prawidłowości zatrzymania nie będzie automatycznie implikował skuteczną możliwością dochodzenia naprawienia szkody.
Sąd Apelacyjny w Katowicach w Postanowieniu z dnia 8 października 2019 roku, II AKz 928/19 wskazał:
„Samo stwierdzenie niezasadności czy nielegalności zatrzymania nie powoduje automatycznie stwierdzenia, iż zatrzymanie było niewątpliwie niesłuszne. Kryteria, które należy uwzględniać przy orzekaniu w przedmiocie uznania zatrzymania za niewątpliwie niesłuszne nie są tożsame z kryteriami jakie bierze się pod uwagę rozpoznając zażalenie na zastosowanie zatrzymania. (…)
Przy ocenie kwestii niewątpliwie niesłusznego zatrzymania w rozumieniu art. 552 § 4 k.p.k. sąd powinien mieć na uwadze, czy zastosowanie tego środka przymusu procesowego nastąpiło z obrazą przepisów rozdziału 27 Kodeksu postępowania karnego, a tym samym, czy spowodował on dolegliwość, jakiej osoba zatrzymana nie powinna była doznać, analizując to zagadnienie w aspekcie całokształtu okoliczności zaistniałych w sprawie, w której doszło do zatrzymania, a znanych w dacie orzekania w przedmiocie odszkodowania i zadośćuczynienia, w tym także z uwzględnieniem prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, w której nastąpiło zatrzymanie, jeżeli już zapadło. Uznać także trzeba, że oczekiwanie na wydanie prawomocnego orzeczenia kończącego sprawę w przedmiocie odpowiedzialności karnej mogłoby także prowadzić do przewlekłości postępowania.”
W podobnym tonie wypowiedział się Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 12 września 2019 roku II Aka 129/19:
„Skarb Państwa odpowiada za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie na takich samych zasadach jak z tytułu niewątpliwie niesłusznego aresztowania, czy skazania tj. na zasadzie ryzyka. W przypadku zatrzymania rozważając kwestię jego „niewątpliwości” sąd winien mieć na uwadze, czy stosowanie tego środka przymusu nastąpiło z obrazą przepisów rozdziału 27 k.p.k., a tym samym czy spowodowało ono dolegliwość jakiej osoba zatrzymana nie powinna była doznać, analizując to zagadnienie w aspekcie całokształtu okoliczności zaistniałych w sprawie, w której doszło do zatrzymania i ostatecznego rozstrzygnięcia, jeśli takie zapadło”
Dochodzenie odszkodowania czy zadośćuczynienia z tytułu niewątpliwie niesłusznego zatrzymania jest niezależne od wcześniejszego wniesienia zażalenia i uzyskania rozstrzygnięcia sądowego o niezasadności czy nielegalności zatrzymania. Sąd rozpatrując bowiem roszczenie o naprawienie szkody będzie niezależnie badał całokształt okoliczności sprawy, włącznie z ostatecznym rozstrzygnięciem, jeżeli takie zapadło. W odróżnieniu jednak od naprawienia szkody za niesłuszne skazanie, sama treść rozstrzygnięcia nie determinuje faktu istnienia roszczenia. Oczywiście zgodnie z regułami prawa cywilnego niezbędnym warunkiem dochodzenia odszkodowania lub zadośćuczynienia jest wystąpienie szkody lub krzywdy, będącej w związku przyczynowym niewątpliwie niesłusznym zatrzymaniem.
W przypadku poszukiwania pomocy prawnej związanej z opisywaną instytucją bądź innym problemem z dziedziny prawa karnego zachęcam do kontaktu mailowego, telefonicznego bądź osobistego w siedzibie Kancelarii. Konsultacje prowadzone są również w trybie zdalnym.
r.pr Rafał Zieliński
JR Zielińscy
Radcowie Prawni
Spółka Partnerska
ul. Dziewińska 29h/1
87-800 Włocławek
https://jrprawnicy.pl
